Praktyka dochodzenia roszczeń od sprawcy, w tym od ubezpieczyciela z ubezpieczenia OC, za szkody na osobie, wskazuje, że jest to często proces długi – z uwagi na spory wynikające z wątpliwości co do odpowiedzialności sprawców szkody, jak i rozmiaru samej szkody oraz wysokości odpowiednich kwot. Ponadto, często należy uwzględnić na etapie procesu opinie biegłych, zmiany stanu zdrowia poszkodowanego, przewlekłość procesu sądowego. Sprawia to, że poszkodowany czasem po latach otrzymuje jednorazową wysoką wypłatę, zwłaszcza gdy skumuluje się płatność rent za ten długi okres sporu. W niektórych przypadkach jest to okres trwający nawet kilkanaście lat, jeśli zdarzenie miało miejsce dawno, a sam proces dochodzenia roszczeń trwał kilka lat. Dodatkowo, jawi się – zwłaszcza przy obecnych stopach odsetek – zagadnienie wysokiej wartości odsetek.
Pojawia się wtedy pytanie: czy świadczenia należne poszkodowanemu są opodatkowane?
Zasadniczo wszelkie osiągane dochody podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, co odnosi się do jednej z generalnych zasad podatku dochodowego, wskazującej na powszechność opodatkowania – czyli kolokwialnie ujmując: „co nie jest wyłączone to jest opodatkowane”. Istnieją jednak pewne wyjątki od powszechności opodatkowania i przybierają formę zwolnienia od obowiązku uiszczenia podatku dochodowego. Mają charakter szczególny i zostały jasno wskazane w przepisach. Dzieje się tak dlatego, ponieważ każda ustanowiona na rzecz podatnika ulga, powoduje uszczuplenie dochodów finansów publicznych. Innymi słowy, dochodzi do zmniejszenia zasobów finansowych państwa i samorządu terytorialnego, a tym samym, minimalizacji zakresu możliwych do sfinansowania usług publicznych na rzecz obywateli państwa. Wpływa to tak na regulacje, jak i praktykę orzeczeń w sprawach podatkowych (WSA i NSA), stąd często w orzecznictwie wskazuje się, że zwolnień nie można interpretować rozszerzająco.
Przymus zapłaty podatku ma też sankcję – bowiem jeśli podatnik nie odprowadzi należnego państwu podatku, może podlegać karze grzywny, pozbawienia wolności czy zapłaty należnego podatku dochodowego, z uwzględnieniem odsetek za zwłokę.
W przypadku świadczeń za szkody na osobie wynikające z deliktu, kompensowane przez sprawcę lub ubezpieczyciela z ubezpieczenia OC sprawcy, kwestia ewentualnych zwolnień wynika z regulacji w Ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 r. Opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają wszelkiego rodzaju dochody, z wyjątkiem dochodów wymienionych w art. 21, 52, 52a i 52c oraz dochodów, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku. Regulacja wydaje się precyzyjna, choć nie brak i odmienności w interpretacji – w tym np. opiniach Rzecznika Finansowego, interpretacjach indywidualnych podatkowych oraz orzeczeń Wojewódzkich Sądów Administracyjnych i Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Z treści wspomnianego wyżej art. 21 ust. 1 pkt 3, 3b i 3c oraz 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych wynika, że wolne od podatku PIT są w szczególności:
Pkt 3 – odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych z wyjątkiem,
g) odszkodowań wynikających z zawartych umów lub ugód innych niż ugody sądowe
Pkt 3 b – inne odszkodowania lub zadośćuczynienia otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej do wysokości określonej w tym wyroku lub tej ugodzie, z wyjątkiem odszkodowań lub zadośćuczynień:
a) otrzymanych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą,
b) dotyczących korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono;
Pkt 3 c – odszkodowania w postaci renty w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, otrzymane przez poszkodowanego, który utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo którego potrzeby zwiększyły się lub widoki powodzenia na przyszłość zmniejszyły, oraz odszkodowania w postaci renty przyznane na podstawie przepisów prawa cywilnego w razie spowodowania śmierci poszkodowanego, otrzymane przez osoby uprawnione (bliskie) – dot. art. 444 oraz art. 446 § 2 k.c.
Pkt 4 – kwoty otrzymane z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych – tu warto zwrócić uwagę, że przepis ten nie powołuje „umów ubezpieczeń majątkowych”, ale „ubezpieczeń majątkowych”, co w teorii i praktyce oznacza kategorię szerszą, w tym ubezpieczenia OC. Jednak linia orzecznicza jest tu niejednolita (np. NSA w jednym z orzeczeń wskazywał, że pkt 4 dotyczy jedynie umów ubezpieczenia zawartych na rzecz podatnika a nie czynów niedozwolonych, w tym wypłat z ubezpieczenia OC sprawcy (zob. II FSK 1262/18; także przywołany przez WSA wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 16 czerwca 2016 r., II FSK 1459/14) – jednakże w uzasadnieniu podkreślił, że świadczenia z czynów niedozwolonych także kompensowane przez ubezpieczyciela ZU, mogą być objęte zwolnieniem z art. 21 ust. 1 pkt. 3-3d i 120. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych. Odmiennie interpretują przepis, na przykład interpretacje podatkowe (Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w interpretacji indywidualnej z dnia 14 lipca 2020 r., sygn. akt 0115-KDIT2.4011.396.2020.KC), jak i publikacje przedstawiające poglądy z ramienia Rzecznika Finansowego (źródło: Rzecznik Finansowy https://mu.rf.gov.pl/56/art-7.html).
Ciekawa interpretacja zawężająca pojawia się także w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9 września 2021 r., sygn. akt II FSK 7/19, w którym to NSA wskazuje, że zwolnienie, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych nie dotyczy odszkodowania i zadośćuczynienia otrzymanego na mocy ugody zawartej przed mediatorem w postępowaniu karnym.
Powyższe wyjątki od opodatkowania ustanowiono ze względu na fakt, że instytucja zadośćuczynienia i odszkodowania z samej definicji powinny rekompensować osobie poszkodowanej wyrządzoną jej szkodę, i zgodnie z naczelną zasadą restytucji – nie są formą wzbogacenia się, a więc nie spełniają warunków przychodu.
Jednak w praktyce główny problem do niedawna budziła kwestia odsetek. Ich wartość przy kilkuletnim sporze stanowiła i stanowi niekiedy ponad połowę i więcej wartości świadczeń głównych. Chociaż odsetki stanowić mają rekompensatę za ten czas braku realizacji świadczenia przez zobowiązanego (i jednocześnie swoistą karę także dla dłużnika za brak świadczenia w terminie), to przed rokiem 2021 zaliczane były do przychodów z innych źródeł (wedle art. 10 ust. 1 pkt 9 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Doprowadzało to do sytuacji, w której ciężar podatkowy w kontekście zasądzonych na etapie postępowania sądowego odsetek, leżał wyłącznie po stronie poszkodowanego, który musiał uwzględnić je jako przychód z innych źródeł w rocznym rozliczeniu PIT oraz odprowadzić należny podatek.
W sądach administracyjnych pojawiły się spory inicjowane przez poszkodowanych, którzy wskazywali na pokrzywdzenie taką wykładnią, niestety rozstrzygane zazwyczaj na niekorzyść podatnika.
Tu na szczęście ustawodawca zdecydował się w końcu na precyzyjne uregulowanie. W styczniu 2022 wprowadzone zostało w art. 21 ust. 95b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych zwolnienie – wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych są również odsetki z tytułu nieterminowej wypłaty należności niepodlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym, wolnych od podatku dochodowego lub od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku. Za sprawą przepisów przejściowych zwolniły od podatku odsetki od odszkodowania i zadośćuczynienia wypłacone już rok wcześniej, czyli od 1 stycznia 2021 r. Dzięki temu podatnicy nie mieli już obowiązku wykazywania otrzymanych odsetek w roku 2021, w składanych zeznaniach podatkowych w 2022 roku.
